برداشت بی سابقه از منابع آب زیرزمینی - فروشگاه های میهن

به گزارش اعتماد، محمدرضا محمودیان بیدگلی که فارغ التحصیل دکترای مهندسی محیط زیست است و ده ها سال در حوزه آب و محیط زیست ایران کار عملی انجام داده، این آنالیز را انجام داده و هشدار می دهد که آب کشور در صورت تداوم این سیاست با مسائل عدیده روبه رو خواهد شد. او در سرانجام پیشنهاد هایی برای مقابله و پیشگیری هم مطرح می نماید، اما به نظر می آید نکته اصلی اعداد مطرح شده در این گزارش است. در ادامه نتایج این آنالیز با عنوان ما و منابع آب زیرزمینی آورده شده است.

محمدرضا محمودیان بیدگلی: ذخایر ارزشمند آب های زیرزمینی به عنوان یکی از اصلی ترین و مهم ترین منابع آبی کشور است که در صورت اعمال مدیریت صحیح می تواند نقش موثری در شکوفایی اقتصاد کشور و رفاه جامعه داشته باشد. این ذخایر به دو بخش تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم می گردد.

بخش تجدیدپذیر (دینامیک)، آن اندازه آبی است که هر سال بر اثر نفوذ بارش به آبخوان اضافه می گردد و اندازه تغذیه این بخش در سال های نرمال رقمی حدود 35 تا 40 میلیارد مترمکعب است ولی با توجه به پیامد تغییر الگوی بارش ناشی از روند تغییر اقلیم، رخداد خشکسالی های پی در پی، نبود برف ماندگار، وقوع سیلاب های مخرب، کاهش تغذیه طبیعی در آینده نزدیک دور از انتظار نیست.

بخش تجدیدناپذیر (استاتیک)، آبی است که طی میلیون ها سال در سفره انباشته شده است. حجم آب بخش تجدیدناپذیر آبخوان های کشور بر اساس برآورد های کارشناسی حدود 500 میلیارد مترمکعب است. بدیهی است که در هر جامعه ای، اگر حجم برداشت سالانه از آبخوان، بیشتر از حجم تجدیدپذیر سالانه باشد، آن جامعه با پیامد های جبران ناپذیر مالی، اجتماعی و زیست محیطی روبه رو می گردد.

با توجه به روند روزافزون بهره برداری از این منابع و بعلاوه بهره برداری های غیراصولی از سرزمین در چند دهه گذشته، متاسفانه در حال حاضر از یک طرف کشور با افت آب زیرزمینی، کمبود آب و خشکسالی های پی در پی روبرو بوده و از طرف دیگر حوضه های آبریز رودخانه های کشور با وقوع سیلاب های مخرب متعددی روبه رو شده که مهم ترین علت رخداد چنین پدیده ای ناشی از پیامد های روند تغییر اقلیم و فعالیت های انسانی است.

نبود اصول حکمرانی منسجم و عدم اعمال مدیریت صحیح و اصولی بر منابع آب نشان می دهد که متولیان امور آب کشور تا به امروز قادر نبوده اند نه تنها تهدید های ناشی از پیامد روند تغییرات اقلیمی را به فرصت تبدیل و فرهنگ سازگاری با کم آبی را در جامعه ترویج نمایند، بلکه با اتخاذ سیاست نادرست (مدیریت بر عرضه به جای مدیریت بر تقاضا)، در طول زمان مسائل آبی و تنش های اجتماعی زیاد را به کشور وارد نموده است. به طوری که بار اصلی جبران کمبود آب بر منابع آب زیرزمینی تحمیل شده و موجب افت روزافزون سطح آب زیرزمینی شده و کشور را به جایی رسانده که حجم برداشت از ذخایر استاتیک آبخوان های کشور تا کنون به بیش از 160 میلیارد مترمکعب رسیده است.

افت سطح آب زیرزمینی پیامد های مخربی مانند نشست زمین، ایجاد فروچاله ها و شکاف های طولانی در دشت ها، تداخل آب شور و شیرین و شور شدن آب زیرزمینی، خشک شدن تالاب ها، کاهش جریان پایه رودخانه ها و از بین رفتن پوشش گیاهی و افزایش گرد و خاک را در پی داشته است.

سه پیامد اول ذکر شده فوق، علاوه بر خسارت هایی که به زیرساخت ها و سازه های اجرایی شده وارد می نماید، زیان های جبران ناپذیری بر آبخوان ها دارد، زیرا فرونشست زمین به معنی پر شدن حفره های خالی بین دانه های خاک و از بین رفتن ظرفیت ذخیره آبخوان و کاهش ضریب نفوذپذیری پروفیل خاک می گردد که امکان جبران آن به هیچ وجه میسر نیست.

نحوه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی تا قبل از دهه 1320 متکی به سامانه های بومی قنوات و چشمه سار ها بود. از دهه 1320 به بعد حفر چاه در کشور شروع شد به طوری که تا دهه 1350 تعداد چاه های عمیق و نیمه عمیق به 47 هزار حلقه با برداشت کمی بیشتر از 4 میلیارد مترمکعب در سال بود که با تخلیه قنوات و چشمه سار ها حجم برداشت کمتر از ذخایر دینامیک بود و آبخوان های کشور با افت سطح آب روبه رو نبوده اند.

اما از دهه 1350 به بعد با اتخاذ مدیریت عرضه آب، تعداد حفر چاه ها بی رویه افزایش یافت به طوری که در حال حاضر بیشتر از 885هزار و 300 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق حفر شده که هر سال با توجه به افت سطح آب، نسبت به کف شکنی یا جابه جایی چاه ها اقدام می گردد.

طی دو دهه اخیر حدود 27 درصد چاه ها دچار کف شکنی و جابه جا شده و سالانه حدود 160 کیلومتر مجوز کف شکنی و 820 کیلومتر جهت جابه جایی چاه ها در کشور صادر می گردد. بیشترین تعداد جابه جایی و کف شکنی چاه ها در استان های فارس، اصفهان، کرمان و خراسان رضوی است.

بر اساس آخرین داده های منتشر شده در شرایط فعلی سالانه 6/55 میلیارد مترمکعب از آبخوان های کشور تخلیه می گردد که سهم برداشت چاه ها نزدیک به 5/41 میلیارد مترمکعب است. مشخصات برداشت چاه ها به تفکیک استان های کشور در جدول ضمیمه ارایه شده است. به طوری که ملاحظه می گردد اندازه برداشت بیشتر از اندازه صدور پروانه بوده و اندازه برداشت غیرمجاز بیش از 50 درصد حجم پروانه های صادر شده است. بیشترین سهم در اضافه برداشت را استان های کرمان، فارس، خراسان جنوبی و تهران دارند که اندازه آن حدود 44 درصد بیشتر از حجم پروانه های صادر شده در این استان هاست.

این شیوه مدیریت بر منابع آب کشور موجب شده از تعداد 609 آبخوان کشور، تا به امروز متجاوز از 420 آبخوان ممنوعه و ممنوعه بحرانی اعلام گردد. بدیهی است تداوم این روند نفس آتشین اژد های سرکش نبود آب را بر نسل فعلی و نسل های آینده کشور تحمیل خواهد نمود. اولین گام جهت مقابله با این پدیده که وقوع آن در آینده خیلی نزدیک دور از انتظار نیست، اصلاح حکمرانی آبی و تمرکز بر مدیریت تقاضا به جای مدیریت عرضه است.